आफ्नू अनुकूलतामा क्रान्ति भनेर व्याख्या पनि गरिन्छ र त्यही प्रतिकुलताका हिंसा भनेर डाको छोडिन्छ जुन मार्क्सवादी चिन्तन विपरीत छ।
विज्ञानको वर्तमान परिस्थितिलाई बुझ्न नसक्ने व्यक्ति नामले मार्क्सवादी होला तर चिन्तनले जडसुत्रवादी रहन्छ जुन नेपाली कम्युनिस्ट चरित्रमा छताछुल्ल देखिन्छ।
विज्ञानको वर्तमान परिस्थितिलाई बुझ्न नसक्ने व्यक्ति नामले मार्क्सवादी होला तर चिन्तनले जडसुत्रवादी रहन्छ जुन नेपाली कम्युनिस्ट चरित्रमा छताछुल्ल देखिन्छ।
कम्युनिस्ट आन्दोलनको इतिहास १९औँ शताब्दीको प्रारम्भिक चरणदेखि नै सुरु भएको हो, जसले श्रमिक वर्गको उत्थान, आर्थिक समानता, र शोषणमुक्त समाजको परिकल्पना गर्यो। विश्वभरका विभिन्न देशमा कम्युनिस्ट आन्दोलनहरूले महत्त्वपूर्ण उपलब्धिहरू हासिल गरेका छन्, जसले श्रमिक वर्ग र गरिबीको अन्त्यका लागि मार्ग प्रशस्त गरेका छन्। यद्यपि, नेपालको सन्दर्भमा, कम्युनिस्ट नेताहरूले प्राय: आफ्ना अनुकूलता र प्रतिकूलता अनुसार सिद्धान्तको व्याख्या गर्ने गरेका छन्, जसले आन्दोलनको सार र उद्देश्यमा विकृति ल्याएको छ।
हामी कम्युनिस्ट आन्दोलनका वैश्विक उपलब्धि र नेपालका कम्युनिस्ट नेताहरूको वैचारिक र व्यवहारिक विसंगतहरूको विषयमा चर्चा गर्न आवश्यक छ।
विश्वको वामपन्थी कम्युनिस्ट आन्दोलनका उपलब्धिहरू:-
१. सामाजिक समानताको स्थापना: वामपन्थी कम्युनिस्ट आन्दोलनको प्रमुख उद्देश्य आर्थिक, सामाजिक, र राजनीतिक समानता हो। सोभियत संघको क्रान्ति (१९१७) र चीनको कम्युनिस्ट क्रान्ति (१९४९) जस्ता महत्त्वपूर्ण घटनाले वर्गीय विभाजनलाई चुनौती दिँदै श्रमिक र किसान वर्गलाई सशक्त बनाउन मद्दत गर्यो। यी आन्दोलनले शोषणमुक्त समाजको परिकल्पना गर्दै जनताका लागि समान अधिकार र अवसर सुनिश्चित गरे।
२. आधारभूत आवश्यकताको ग्यारेन्टी: विश्वभरका कम्युनिस्ट व्यवस्थाले शिक्षा, स्वास्थ्य, र रोजगारको हकलाई प्राथमिकता दिएका छन्। क्युबा जस्तो देशमा, जहाँ कम्युनिस्ट शासन रहेको छ, त्यहाँ सबै नागरिकलाई निःशुल्क शिक्षा र स्वास्थ्य सेवाहरू उपलब्ध छन्, जसले जनताको जीवनस्तरलाई सुधार गरेको छ।
३. श्रमिक अधिकारको प्रवर्द्धन : कम्युनिस्ट आन्दोलनले विश्वभर श्रमिकहरूको अधिकारका लागि सङ्घर्ष गर्यो। यसले आठ घण्टाको कामको समय, न्यूनतम ज्याला, र श्रम कानुनको स्थापनामा ठुलो योगदान पुर्यायो। आजका अधिकांश श्रमिक अधिकारहरू कम्युनिस्ट आन्दोलनका उपलब्धिहरू हुन्।
४. राजनैतिक परिवर्तनको नेतृत्व: विश्वभरका कम्युनिस्ट आन्दोलनले पुँजीवादविरुद्ध सङ्घर्ष गर्दै वैकल्पिक राजनीतिक व्यवस्थाको स्थापना गर्यो। सोभियत संघ, चीन, भियतनाम, र क्युबा जस्ता देशहरूले कम्युनिस्ट नेतृत्वमा राजनीतिक सत्ता हासिल गर्दै आर्थिक, सामाजिक, र राजनीतिक रूपान्तरण ल्याए।
नेपाली कम्युनिस्ट नेताहरूको अनुकूलता र प्रतिकूलतामा गरिने गलत व्याख्या: नेपालमा कम्युनिस्ट आन्दोलनको लामो इतिहास छ, जसले २००६ मा राजतन्त्रको अन्त्य र गणतन्त्रको स्थापनामा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको थियो। तर, समय क्रममा नेपाली नेताहरूको व्यवहारले कम्युनिस्ट सिद्धान्तहरूलाई विकृत बनाएको देखिन्छ। उनीहरूको आफ्नू अनुकूलताका आधारमा गरिने गलत व्याख्या निम्न प्रकारले देखिन्छ:
१. सिद्धान्त र व्यवहारमा खाडल: नेपाली नेताहरूले कम्युनिस्ट सिद्धान्तलाई व्यक्तिगत स्वार्थका लागि उपयोग गरेका छन्। वर्ग सङ्घर्षको सिद्धान्तमा विश्वास गर्ने नेताहरू आफैँ सम्पन्न वर्गका प्रतिनिधि बनेका छन्। उनीहरूको विलासी जीवनशैली र व्यक्तिवादी प्रवृत्तिले कम्युनिस्ट आन्दोलनको आधारभूत मान्यतामाथि प्रश्न उठाएको छ।
२. अधिनायकवादको प्रवृत्ति: कम्युनिस्ट आन्दोलनले लोकतान्त्रिक पद्धतिलाई प्रोत्साहन गर्नुपर्ने हो भने पनि, केही नेपाली कम्युनिस्ट नेताहरूमा अधिनायकवादी प्रवृत्ति देखिएको छ। सत्तामा टिक्नका लागि उनीहरूले आन्तरिक आलोचना र बहसलाई दमन गर्ने, व्यक्तिगत निष्ठालाई सत्तामा प्राथमिकता दिने प्रवृत्ति देखाएका छन्, जसले कम्युनिस्ट आन्दोलनको वास्तविक उद्देश्यलाई विकृत बनाएको छ।
३. सत्ता र शक्तिमा अडिग रहन लचिलो सिद्धान्त: धेरै नेपाली नेताहरूले सत्ता र शक्तिमा रहनका लागि कम्युनिस्ट सिद्धान्तलाई आफू अनुकूल व्याख्या गरेका छन्। एकातिर उनीहरू सर्वहारा वर्गको अधिकारको कुरा गर्छन्, अर्कातिर गठबन्धनको नाममा पुँजीवादी तत्त्वहरूसँग सम्झौता गर्छन्। यसले तिनको वैचारिक निष्ठामा गम्भीर प्रश्न उठाएको छ।
४. विकासको ध्रुवीकरण: कम्युनिस्ट आन्दोलनको मर्म भनेको जनताको हितका लागि समग्र विकास हो, तर नेपालमा विकासका नाममा ठुला परियोजनाहरू केवल केही वर्ग र क्षेत्रलाई फाइदा पुग्ने गरी गरिएको छ। ग्रामीण क्षेत्रको विकासलाई प्राथमिकता दिने भनिए पनि व्यवहारमा सहरी क्षेत्र र सम्पन्न वर्गको पक्षमा नीतिहरू बनाइएको छ।
५. भ्रष्टाचार र कम्युनिस्ट मूल्यको विरोधाभास: नेपाली कम्युनिस्ट नेताहरूले भ्रष्टाचारविरुद्ध बोल्ने गरेको देखिए पनि व्यवहारमा भने उनीहरू नै भ्रष्टाचारमा लिप्त रहेको पाइन्छ। सत्ता र शक्तिको नजिक भएका नेताहरूले सरकारी स्रोत र साधनको दुरुपयोग गर्दै भ्रष्टाचारलाई प्रश्रय दिएका छन्, जसले कम्युनिस्ट आन्दोलनको वास्तविक उद्देश्यलाई हानि पुर्याएको छ।
अतः वामपन्थी कम्युनिस्ट आन्दोलनले सामाजिक समानता, श्रमिक अधिकार, र शोषणमुक्त समाज निर्माणमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ। यद्यपि, नेपालमा भने कम्युनिस्ट नेताहरूले आफ्नू अनुकूलता र प्रतिकूलताका आधारमा सिद्धान्तको गलत व्याख्या गर्दै व्यक्तिगत स्वार्थलाई प्राथमिकता दिएका छन्। सिद्धान्त र व्यवहार बिचको खाडलले नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई कमजोर बनाएको छ। नेपालमा वास्तविक कम्युनिस्ट सिद्धान्तको पुनर्स्थापना र त्यसको व्यावहारिक कार्यान्वयनको आवश्यकता छ, जसले मात्रै आन्दोलनको सही मार्गदर्शन गर्न सक्छ ।
लेखक शाह राष्ट्रिय युवा संघ नेपालका केन्द्रीय सचिव हुन् ।